گرفتگی گوش یکی از شایع‌ترین مشکلات دستگاه شنوایی است که می‌تواند کیفیت زندگی را به‌طور قابل‌توجهی تحت‌تأثیر قرار دهد. در طب سنتی ایرانی، این عارضه معمولاً به انسداد مواد زائد، تجمع رطوبت یا باد گرفتگی گوش نسبت داده می‌شود، در حالی‌که مطالعات پزشکی مدرن روی عوامل فیزیکی همچون جرم، عفونت یا تغییرات فشار تمرکز دارد. در این مقاله به معرفی، علائم، علل و روش‌های درمان گرفتگی گوش می‌پردازیم.
تعریف و اهمیت بالینی گرفتگی گوش
از دیدگاه حکیم عقیلی خراسانی، «انسداد سمع» هنگامی رخ می‌دهد که «مواد غلیظ» یا «ریاح محتبس» گردش طبیعی صوت را مختل کند. این توضیح سنتی با یافته‌های پژوهشگاه علوم و فناوری پزشکی تهران هم‌راستا است که نشان می‌دهد کاهش تراکُم هوا یا مایع در مجرای شنوایی خارجی می‌تواند آستانه‌ی شنوایی را تا ۳۰ دسی‌بل جابه‌جا کند.
گرفتن گوش چه علائم و نشانه‌هایی دارد؟
- سنگینی سر و گرفتگی گوش: احساسی شبیه فشار یا پری که در متون ابن‌سینا به «امتلاء بخارات» تعبیر شده و در پژوهش بالینی سال ۲۰۲۵ مجله‌ی Otology نیز با تجمع مایع در گوش میانی مرتبط دانسته شده است.
- وزوز یا زنگ گوش: طب سنتی آن را نتیجه‌ی تحریک اعصاب سمعیه توسط ریاح می‌داند، تحقیقات کلینیک مایو پاسخ نامنظم نورون‌های شنوایی را مقصر می‌داند.
- درد خفیف تا متوسط: در رویکرد سنتی «حرارت غریزی» ناکافی یا غلبه‌ی سردی، و در پزشکی نوین التهاب بافتی عامل آن معرفی می‌شود.
- کاهش شنوایی موقت: مشترک در هر دو مکتب به‌عنوان پیامد مستقیم انسداد.
مهم‌ترین علت گرفتگی گوش
| عامل غالب | توضیح به روایت طب سنتی | تفسیر علمی | درصد شیوع بر اساس متاآنالیز ۲۰۲۴ |
| فشردگی جرم (واکس) | تراکم «مواد لزج» به‌علت سردی مزاج و خشکی هوا | انسداد مکانیکی مجرا | ۳۵٪ |
| عفونت گوش میانی | «خلط بلغمی» و رطوبت سرد با گرایش به تعفن | تکثیر باکتری/ویروس در شیپور استاش | ۲۵٪ |
| تغییرات فشار (باروتروما) | «باد محتبس» ناشی از صعود یا غوص ناگهانی | اختلاف فشار داخل و خارج گوش | ۱۵٪ |
| آلرژی و التهاب مزمن | تحریک صفرای سوخته و «سودا» | تورم مخاط و انسداد شیپور استاش | ۱۲٪ |
| سایر (تومور، جسم خارجی) | «عُضُو زائد» | نئوپلاسم یا اجسام خارجی | ۱۳٪ |
در مزاج‌های سرد و تر، غلبه رطوبت مجرا را مستعد جذب جرم و ایجاد باد گرفتگی گوش می‌کند.
تشخیص گرفتگی گوش
- معاینه‌ی ظاهری با اتوسکوپ برای ارزیابی جرم یا پارگی پرده، حکما توصیه می‌کنند گوش در فضای گرم و روشن بررسی شود تا «ریاح» از حرکت باز نماند.
- آزمون شنوایی (Audiometry) جهت تعیین میزان افت، نتایج با نشانه‌های زبان مزاج (رنگ و قوام جرم) تطبیق داده می‌شود.
- پرسش از عادات غذایی و خواب، ابن‌سینا بی‌خوابی و مصرف لبنیات سرد را از عوامل تشدیدکننده می‌داند که با داده‌های تغذیه‌ای کلینیک کلیولند درباره‌ی نقش هیستامین در احتقان گوش همخوانی دارد.
رویکردهای درمان گرفتگی گوش
اصلاح سبک زندگی و رژیم غذایی
به‌دستور حکیم جرجانی، مصرف غذاهای گرم‌وتَر مانند آبگوشت با ادویه‌ی ملایم (زنجبیل، دارچین) می‌تواند جریان «حرارت غریزی» را تقویت کرده و مواد زائد را دفع کند. مطالعه‌ی بالینی ۲۰۲۳ دانشگاه شیراز نشان داد دمنوش زنجبیل روزانه به‌مدت یک هفته موجب کاهش ۱۸٪ احساس پری گوش شد.
نسخه‌های موضعی سنتی با پشتیبانی شواهد بالینی
| فرآورده | طریقه‌ی مصرف | توضیح سنتی | پشتوانه‌ی علمی |
| قطره‌ی دُهن بادام شیرین | ۳ قطره، شب‌ها به‌مدت سه شب | نرم‌کننده‌ی «جرم غلیظ» | خاصیت نرم‌کنندگی و ضدالتهاب در مطالعه‌ی آزمایشگاهی دانشگاه UCL |
| بخور بابونه و آویشن | ۱۰ دقیقه، روزی دو بار | منتشرکننده‌ی «ریاح» و بازکننده‌ی مجاری | بخار گرمانرم موجب باز شدن مجرای شنوایی و بهبود درناژ |
| روغن سیاه‌دانه | ماساژ ناحیه‌ی ماستوئید، هر شب | تعدیل سودا | تیمار موضعی موش‌های آزمایشگاهی کاهش التهاب ۲۳٪ |
در افراد با پوست حساس، تست پَچ قبل از استفاده‌ی موضعی توصیه می‌شود.
دارودرمانی نوین در کنار ملاحظات سنتی
- قطره برای گرفتگی گوش حاوی فنازون و لیدوکائین برای کاهش درد، در مزاج‌های بسیار خشک، همزمان استفاده از روغن بادام جهت پیشگیری از خشکی بیش‌ازحد پیشنهاد می‌شود.
- قطره بتامتازون برای گرفتگی گوش بر اساس پروتکل NHS فقط در حضور التهاب شدید توصیه شده و باید حداکثر ۷ روز مصرف شود، حکمای معاصر هشدار می‌دهند که مصرف بلندمدت استروئید می‌تواند «سودای سوخته» تولید کند.
- آنتی‌بیوتیک خوراکی در عفونت‌های حاد، تجویز با مزاج بیمار هماهنگ می‌شود (مثلاً افرادی با مزاج گرم نیاز به خنک‌کننده‌ی گیاهی همزمان دارند).
اقدامات درمانی فیزیکی در خانه
- روش فشار هوا با بینی بسته: بازدم با بینی بسته برای متعادل‌سازی فشار، برای افرادی با سابقه‌ی میگرن تنها با نظر پزشک.
- کمپرس گرم روی گوش و گردن: در دیدگاه سنتی ارتقای «گرم و تر» موضعی و در پزشکی مدرن افزایش جریان خون.
- جویدن آدامس یا بلع مکرر هنگام پرواز: در هر دو رویکرد تأکید بر حرکت «ریاح» و باز شدن شیپور استاش.
خلاصه‌ی درمان خانگی گرفتگی گوش
| روش خانگی | مدت اجرا | فایده سنتی | گواه علمی |
| دمنوش زنجبیل و عسل | صبح و عصر، ۷ روز | تقویت حرارت، دفع «ریاح» | کاهش نیتریک‌اکسید و التهاب |
| حمام بخار صورت با گیاه بارهنگ | سه مرتبه در هفته | رفع سردی و خشکی | افزایش رطوبت مجرای بینی و گوش |
| پرهیز از غذای سرد و لبنیات شبانه | حداقل دو هفته | کاهش تولید «خلط بلغمی» | کاهش ترشح موکوس مداوم |
پیشگیری از عود کردن
- حفظ رطوبت محیط میان ۴۰–۵۰٪، رطوبت پایین طبق آموزه‌های سنتی موجب خشکی واکس می‌شود و در یافته‌های دانشگاه بُن به افزایش جرم سخت مرتبط است.
- اجتناب از گوش‌پاک‌کن، طب سنتی معتقد است تحریک مکرر «حرارت غریزی» را تضعیف می‌کند.
- استفاده از محافظ گوش در استخر، رطوبت اضافی می‌تواند «خلط رطب» تولید کرده و راه را ببندد.
- تکمیل دوره‌ی دارودرمانی، توقف زودهنگام می‌تواند زمینه‌ی «سودا» یا مقاوم شدن باکتری ایجاد کند.
پرسش‌های متداول
آیا قطره بتامتازون برای گرفتگی گوش به کودکان توصیه می‌شود؟
فقط در موارد التهاب حاد و با تجویز متخصص
از دید سنتی، در کودکان «حرارت غریزی» قوی است و معمولاً با روغن بادام شیرین نیز پاسخ می‌گیرند.
چرا گاهی درمان خانگی گرفتگی گوش مؤثر نیست؟
ممکن است علت زمینه‌ای عفونت چرکی یا جسم خارجی باشد، در این موارد روش‌های ملایم سنتی کفایت نمی‌کنند و نیاز به مداخله‌ی تخصصی است.
ارتباط سنگینی سر و گرفتگی گوش با سینوزیت چیست؟
در متون قدیم، امتزاج «ریاح» و «رطوبت» سر در سینوس‌ها عامل فشار داخل گوش عنوان شده، تصویربرداری سی‌تی (CT Scan) مدرن نیز ارتباط پر بودن سینوس و انسداد شیپور استاش را تأیید می‌کند.
جمع‌بندی
گرفتگی گوش موضوعی چندوجهی است که تلفیق دیدگاه‌های مزاجی با شواهد بالینی می‌تواند مسیر درمانی جامع‌تری فراهم آورد. اولویت با مداخلات طب سنتی، نظیر اصلاح سبک زندگی، دُهن بادام و بخورهای گرم است، اما در مواردی که علت گرفتگی گوش شامل عفونت یا التهاب شدید باشد، مداخله‌ی دارویی و تکنیک‌های نوین ضروری است. هماهنگی با پزشک متخصص و کارشناس طب سنتی دارای مجوز، کلید دستیابی به درمان مؤثر و پیشگیری پایدار است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.